obiekt miesiąca kwietnia: Kareta „coupé”

 

O czymże Polska myśli i we dnie i w nocy?

Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy (…)

/Wacław Potocki „Zbytki polskie”, XVII w./ 

 

W zbiorach Muzeum Narodowego Rolnictwa w Szreniawie znajduje się kareta „coupé” - pojazd wyjazdowy należący do hrabiego Edwarda Zenona Grabskiego (1883–1951) z Grabu (pow. pleszewski, woj. wielkopolskie). Obiekt wchodzi w skład kolekcji zakupionej od Bogusława i Stanisławy Łowińskich.  Jest to kareta z siedzeniem dwuosobowym. Nadwozie tego pojazdu zbudowane jest ze stałego pudła (budy oszklonej).  Dwie szyby prostokątne znajdują się od strony woźnicy, a w tylnej ścianie jest małe okienko. Wszystkie szyby pojazdów wyjazdowych wykonywano ze szlifowanego szkła kryształowego. Po bokach pudła znajduje się dwoje drzwi oszklonych. Pojazd zaopatrzono w wysoki kozioł stangrecki, przeznaczony dla dwóch osób powożących. 

Podwozie wyposażono w koła ogumione „z bandażem” oraz resory eliptyczne podłużne i skręt powozowy. Oś jest żelazna o przekroju okrągłym (w części środkowej) oraz prostokątnym (po bokach osi). 

Wytwórnia: F. P. Gmelch, Monachium. Pochodzenie: Marszew (pow. pleszewski, woj. wielkopolskie), przełom XIX i XX wieku. Nr inw.: TR-5947

Sposób użytkowania karet przedstawił w 1874 roku Marian Czapski w „Historii powszechnej konia”, cyt. : „Karety były to powozy zakryte. Mało kto ze szlachty lubił powozy tego rodzaju. W zakrytym ze wszech stron pojeździe, duszno było, do wolnego powietrza, przywykłemu Sarmacie i choćby wszystkie okna stały spuszczone, choroba morska trapić go w karecie poczynała. Kareta była wyłącznie prawie dam polskich powozem. Jejmość w karecie zawsze jeździła, jegomość zaś wolał piechotą swoje po mieście robić wycieczki”.  Z kolei Jerzy Ossoliński w XVII wieku pisał: „Jechałem na karocy cesarskiej na audjencją”. 

No właśnie, jaka jest różnica między karocą a karetą?

Karety były to pojazdy dwu- lub czteroosobowe. Najczęściej stosowano je z kozłem stangreckim z przodu i lokajskim z tyłu pojazdu. 

Kareta powstała w wyniku modernizacji karocy na przełomie XVIII i XIX wieku. Wprawdzie pojazdy te znane były i używane przez dwory panujące już w końcu XVII wieku, ale upłynęło jeszcze sporo lat, zanim wykształciły późniejszą formę (udoskonalenia, ruchomy skręt, szyby). Również wśród polskich warstw wyższych kareta rozpowszechniła się w XVII wieku. Pojazd był bardzo popularny w XIX wieku i w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku, używany, między innymi na terenie Wielkopolski. 

W Europie, a także w Polsce pierwsze pojazdy nazywane karetami (staropolskie — „karetha”) pojawiły się już ok. XIV wieku. Najstarsza na świecie znajdująca się w zbiorach muzealnych kareta polska aksamitna pochodzi z I ćwierci XVII wieku. 

W odróżnieniu od innych pojazdów zaprzęgowych konstrukcja karety charakteryzowała się stałym, zawsze zamkniętym nadwoziem (tzw. pudłem). Był to bogato zdobiony pojazd konny czterokołowy, od połowy XVII wieku z oknami, który traktowano jako wyjazdowy pojazd paradny, miejski lub podróżny.  

Pojazd przeznaczony był dla jednej, dwóch lub czterech, a nawet sześciu osób. Zależnie od przewidywanej liczby pasażerów kareta nosiła różne nazwy: na jedną osobę - soliterka, na dwie: wizawka  (dla dwóch osób siedzących twarzami do siebie, czyli vis-a-vis) i bastarda, a na cztery: berlina i landara. Najpopularniejszą formą pojazdu były karety przeznaczone dla dwóch (ewentualnie trzech) osób siedzących obok siebie, tzw. „coupé”. 

Pierwsze oszklone karety trafiły do Francji z Włoch. Początkowo szyby dawano do małych karet, natomiast duże posiadały szerokie drzwi i zasłony zamiast szyb. Ilość okien zależała od typu karety, jej wielkości i przeznaczenia. Maksymalnie okien mogło być osiem (taką ilość okien stosowano w karetach do wielkich uroczystości, np. koronacji królów). Mniejsza ilość okien świadczyła o mniej reprezentacyjnym charakterze pojazdu (najczęściej było ich 6 ze szkła kryształowego). 

Zobacz galerię.

Wieloletnie dzieje karet sprawiły, że postęp techniczny oraz ewolucja budowy wywarły na ich konstrukcję dużo większy wpływ niż na inne pojazdy zaprzęgowe. W XVII i XVIII wieku kareta była zawieszona na pasach, w XIX wieku na resorach eliptycznych (horyzontalnych). Udoskonalenia w konstrukcji, w tym: wprowadzenie ruchomego skrętu, resorów oraz innych udoskonaleń,  umożliwiły zmianę kształtu pudła. Również Polacy mieli udział we wprowadzeniu nowych rozwiązań konstrukcyjnych.

W zbiorach Muzeum w Szreniawie znajduje się kilka karet, np. biskupiańska - prod. Żaka i Bątkiewicza (?) z Niegolewa; prod. J. Łosińskiego z Wrześni (?);  prod. firmy Oels z Wrocławia.  

W odróżnieniu od „karety” określenie „karoca” (z wł. carrozza) oznacza starą nazwę wielkiej, bogato zdobionej nie tylko karety, ale też kolebki, najczęściej używanej w XVII i XVIII wieku.  

 

Bibliografia i źródła: Marian Czapski, „Historia powszechna konia”, Poznań 1874; Materiały z badań terenowych, 1993-2010 (maszynopis); „Posiadane pojazdy wyjazdowe”. Ankieta Biblioteki Kórnickiej PAN (rozesłana 1994), Maria Walkowiak, „Katalog wystawy Odzyskany blask powozów”. Wystawa czasowa w Muzeum Narodowym Rolnictwa i Przemysłu Rolno- Spożywczego”, Szreniawa 2016; „Transport i komunikacja w kulturze ludowej Wielkopolski”, Poznań 2016 (maszynopis); Teresa Żurawska, „Polskie powozy”, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1982. 

/opr. Maria Walkowiak/

 

Zapraszamy na wirtualny spacer po wystawie "Ocalony blask powozów".